Thờ cúng tại nhà thờ họ và nghi thức tổ chức tế lễ hàng năm

Nguồn tham khảo:

-   Việt Nam Phong tục sách – Phan Kế Bính

-   An Nam phong tục sách – Mai Vương Đoàn Triển

-   Tập tục và nghi lễ dâng hương – Thượng tọa Thích Thanh Duệ

-   Từ điển Việt Nam lễ tục – Bùi Xuân Mỹ, Phạm Minh Thảo

-    Gia phả dòng họ Nguyễn Trọng – Đức Thọ Hà Tĩnh

-    Sách cúng của dòng họ Lê ở Hà Nội

 1. Ý nghĩa:  

-  Chân lý của Người Việt luôn quan niệm rằng “cây sống mạnh khỏe là nhờ rễ sâu; nước không cạn kiệt là nhờ có mạch nguồn chảy không ngừng nghỉ; con người được  hạnh phúc bình an là nhờ trong gia tộc có được sự hài hòa âm phù dương trợ”. Do đó mà ai ai cũng đều lấy việc thờ cúng hương hồn tổ tiên làm nghĩa cử báo ơn.

-   Quan niệm của người Việt cũng cho rằng, để con cháu dương thế nhận được “phúc - lộc - thọ - tài” một cách đủ đầy, thì trước hết phải thành tâm thờ phụng để các linh hồn nơi chín suối, không ai bị đói khát, lãnh lẽo cô đơn. Song le, tai họa hủy diệt nhiều khí thật bất ngờ, khiến cho không ít con người chết mất xác không ai biết; hoặc người trẻ vắn số đi trước người già, khiền cho không còn hậu duệ ruột thịt để phụng thờ hương khói (ví dụ thảm họa nạn đói năm 1945 chẳng hạn). Các trường hợp này, lắm khi không ngoại trừ cả vị thủy tổ của một dòng họ, cũng không còn đích tôn để thờ phụng.

 -  Các linh hồn khi không còn hậu duệ để khói hương, sẽ gặp cảnh đói khát lang thang. Bấy giờ, nơi có thể cứu vớt hiệu quả, đó là tấm lòng từ bi của bà con xa gần trong họ mạc. Nhưng cũng như người dương thế vậy, linh hồn không thể vào cư ngụ ở bất kỳ gia đình nào, dù biết đó là họ hàng. Cho nên nhà thờ họ là nơi duy nhất linh hồn có thể cậy nhờ làm nơi nghỉ ngơi nương náu.

-  Ngoài các lý do đó, thì “trăm khe dồn thành một suối, trăm suối dồn thành một sông, trăm sông dồn về một biển” là chân lý về tập hợp sức mạnh đoàn kết của người Việt. Tuổi thọ của một từ đường nói lên bề dày văn hóa lịch sử của dòng họ đó. Trăm họ an khang thịnh vượng, thì nước Việt hùng cường.

Từ các lý do trên, việc thiết lập từ đường dòng họ là rất cần thiết cả về mặt tâm linh cũng như đạo lý xã hội. Tuy nhiên, nếu không thấu hiểu ngọn nguồn, thờ phụng trở nên tràn lan, hỗn tập, sẽ đánh mất đi sự linh thiêng, không chỉ không có có hiệu quả phúc đức, mà thậm chí còn gây họa anh em tranh cướp, chém giết lẫn nhau. Ví dụ như một số gia đình, họ tộc nghe lời thầy bói, chỉ chăm chăm một việc thờ phụng một bà tổ cô nào đó không rõ tuổi tên, không biết là có linh thiêng thực sự hay không… 

2.    Thiết kế cấu trúc thờ phụng trong Từ đường họ tộc:

Trong Từ đường nên lập bao nhiêu bát hương và thần chủ?

(Thần chủ là cách gọi khác của Bài vị, Linh vị)

Thần chủ và Bát hương thờ thần linh: Dù là nhà thờ của một họ tộc, thì theo quan niệm người Việt “đất có Thổ công, sông có Hà Bá” muốn gia tiên được phép về thăm hậu thế, nhận hưởng lòng thành cháu con dâng hiến, đêm trước ngày giỗ tổ phải dâng lễ trai đàn (lễ chay chỉ có hương, đăng, hoa, quả, nước) cầu xin Trời Đất Thần Thánh cho phép gia tiên được về. Bởi vậy bát hương đầu tiên kể đến phải là bát thờ thần linh (phương pháp lập bát hương xem ở bài “Thờ cúng trong nhà như thế nào cho đúng?” )

Thần chủ và Bát hương thờ thủy tổ: Đời thứ nhất của một dòng họ, được tôn vinh là thủy tổ

Thần chủ và Bát hương thờ tiên tổ: từ đời thứ hai cho đến vị thân sinh của cao tổ khảo được tôn vinh là tiên tổ.

Thần chủ và Bát hương thờ các vị cao tổ không có cháu con thờ tự (các vị cao tổ có cháu con đề huề, theo phân cấp được thờ tại các chi tộc).

Thần chủ và bát hương thờ bà cô ông mãnh: Bà cô ông mãnh là người chết trẻ, người chưa lập gia đình một mình thân cô thế cô. Vì không có công duy trì hậu duệ nòi giống, nên theo quan niệm phong kiến thì không được coi là người lớn, dù là già mới mất cũng vậy. Vì không được làm người lớn, nên không được phép chung bát hương với các bậc tiên tổ khác. Tuy nhiên theo quan niệm duy tâm thì bà cô ông mãnh thường rất linh thiêng, nên được tổ chức thờ riêng trong một bát hương, vị trí để thấp hơn các bậc tiên tổ khác, thường là thấp nhất trên hương án (xem thêm ở bài "bà cô ông mãnh".

Bát hương cô hồn: thờ phụng các vong hồn của họ tộc do vắn số yểu mệnh, vong hồn thất lạc không nắm được tên tuổi rõ ràng, không người hương khói (bát này thờ ngoài hiên không thờ trong từ đường chính).

Tương ứng với bát hương là vị trí để bày hương án:

Linh điện: được đặt tách riêng ở vị trí bên trái từ đường, cao hơn Thượng điện một chút.

Điện thờ gia tộc: ngụ ở trung ương Từ đường gia tộc, thường có tam cấp hương án: Thượng điện, Trung điện, Hạ điện;

Vong điện: Một điện thờ vong ở ngoài hiên (hoặc lập riêng một miếu nhỏ bên phải, phía ngoài nhà từ đường)

Cách bày trí Thần chủ và bát hương như sau:

Thần chủ và Bát hương thờ thần linh: đặt ở Linh điện

Thần chủ và Bát hương thờ thủy tổ: đặt ở Thượng điện

Thần chủ và Bát hương thờ tiên tổ: đặt ở vị trí Trung điện

Thần chủ và Bát hương thờ các vị cao tổ: đặt ở vị trí hạ điện

Bát hương cô hồn: đặt ở vị trí vong điện

Cách ghi Thần chủ: (Xem thêm trong “Nguyễn tộc Gia Phả”)

Mỗi cấp bậc chỉ nên có một Thần chủ và một bát hương chung, không nên rườm rà mỗi người một bát, khiến cho hương khói trở nên nghi ngút quá mà vẫn thiếu sót, có vị không có bát hương, hoặc có nhưng không còn chỗ đặt bát hương...

Thần chủ Thủy tổ ghi: Nguyễn Trọng/ Lê Văn/ Bùi Huy vv..Thủy tổ linh vị. (ghi vắn tắt tiểu sử bằng chữ nhỏ hơn tại phần dưới linh vị);

Thần chủ Tiên tổ ghi: Nguyễn Trọng/ Lê Văn/ Bùi Huy vv...Tiên tổ linh vị và kèm theo hai tấm biển liệt kê danh sách các vị tiên tổ (nội dung như hướng dẫn ở cách lập danh sách) dựng hai bên Trung điện (nam bên trái, nữ bên phải). Trường hợp danh sách các vị tiên tổ quá dài không dựng biển được thì viết thành tập sách rồi thiết kế hai cây giá treo bằng gỗ hoặc đồng, treo danh sách lên hai bên. Khi có bổ sung thế hệ tiên tổ mới, chỉ việc hạ tập xuống ghi bổ sung thêm càng tiện (chú ý: Thủy tổ thì có một vị thôi, nhưng tiên tổ thì khá nhiều vị, do đó khi bài trí điện thờ, Trung điện luôn luôn phải xây dựng rộng hơn cả bề ngang và bề dài mới đủ để bày trí.)

Các vị cao tổ của các chi họ, khi được quy tiên, con cháu trong chi họ đó làm lễ cẩn cáo từ đường, rồi rước linh vị và bát hương sang để ở vị trí Hạ điện một năm.  Sau một năm thì rút ba chân hương và hớt một chút tro cốt từ bát hương của vị cao tổ đó để vào bát hương chung của các vị tiên tổ ở Trung điện, coi như đã được thăng tiên. Bát hương cũ đem bỏ bằng cách đập bể rồi thả trôi sông, hoặc chôn sâu xuống lòng đất.

Các vị đích tôn kế ngôi trưởng tộc, dù chưa được quy tiên, khi chết vẫn được thờ chung tại Hạ điện trong từ đường. Điều này cũng có nghĩa rằng, trong nhà trưởng tộc vẫn phải có bàn thờ riêng để thờ những người còn lại ngoài các vị đích tôn thế tự.

Lập danh sách các vị liệt tông liệt tổ như thế nào?

Để có thể làm lễ cầu siêu, phải có tờ ghi danh sách các vị liệt tông liệt tổ để xướng tên trong văn tế và hỏa thiêu sau khi hoàn tất tế lễ. Nguyên tắc lập cần ghi như sau:

 - Đời thứ tức Ngôi vị (thủy tổ hay tiên tổ)- Tiền hương trung/thượng kỳ lão -   chức quan (nếu có) -  tên tuổi - ngày húy - Phần mộ an táng tại (chỉ ghi khi lập danh sách cầu siêu, còn khi đọc văn hiệu triệu thì không ghi phần mộ an táng).

 Chi tiết cụ thể theo mẫu ghi sau:

- Các bậc Thủy tổ:

Thủy tổ ghi: Nhất thế (đời thứ nhất) Thuỷ đại Tổ khảo Tiền hương thượng kỳ (trên 70 tuổi) / trung kỳ (từ 60-70) lão, à chức vụ xã hội nếu có…à (họ của vị thủy tổ)… à mạnh công tự (tên đệm và tên húy của vị Thủy tổ)…à thụy chất trực phủ quân;

 Ví dụ: vị tổ khảo của dòng họ Nguyễn Trọng có tên là Nguyễn Trọng B, thì được ghi:

Nhất thế Thủy Đại Tổ Khảo Tiền hương thượng kỳ / trung kỳ lão, kiêm Thập lý hầu Nguyễn mạnh công tự Trọng B  thụy chất trực phủ quân.Phần mộ hiện nay an táng tại nghĩa trang dòng tộc, Hà Tĩnh tỉnh, Đức thọ thị trấn.

Thủy tổ phu nhân ghi: Nhất thế Thuỷ Đại Tổ tỉ y phu chức à (họ của vị phu quân của thủy tổ bà) …à mạnh công chính thất (nếu vợ thứ thì ghi là á thất) à họ tên của vị Thủy tổ bà …à từ thuận (nếu vợ thứ thì ghi là trinh thuận) nhũ nhân;

- Các bậc tiên tổ:

Tiên tổ khảo ghi: Nhị thế (đời thứ hai)/ tam thế (đời thứ ba)/vv… Tiên Đại Tổ khảo Tiền hương thượng kỳ / trung kỳ lão …(họ của vị thủy tổ) …mạnh công (nếu con thứ thì ghi quý công) tự…(tên đệm và tên húy của vị Thủy tổ)…thụy chất trực phủ quân;

Tiên tổ tỉ ghi: Nhị thế / Tam thế… Tiên Đại Tổ tỉ y phu chức …(họ của vị thủy tổ) mạnh công (nếu con thứ thì ghi quý công) chính thất (á thất)…(họ tên của vị Thủy tổ bà)…từ thuận (trinh thuận) nhũ nhân;

Tiên tổ cô (em gái, chị gái của của tiên tổ khảo, người không lập gia đình, khi chết được thờ phụng trong từ đường và được tôn là tiên tổ cô) ghi:   Nhị thế/Tam thế/vv… Tiên tổ cô … Nguyễn thị/ Trần thị/ Lê thị nhất nương (hay nhị nương/tam nương/vv… – ngôi thứ sinh thành) …(tên và tên đệm của thủy tổ cô)…thần vị;

Đường thúc tiên tổ (em trai của Tiên Tổ Khảo) ghi: Nhị thế/tam thế/vv… Đường thúc tiên tổ Tiền hương trung kỳ lão …(họ của vị thủy tổ) …mạnh công tự…(tên đệm và tên húy của vị Thủy tổ)…thụy chất trực phủ quân;

-  Các bậc Cao tổ không người thờ phụng: ghi như nội dung trên, nhưng bỏ dòng “tiền hương trung/bắc/nam kỳ lão”. Bởi dòng đó chỉ dành ghi cho những vị có công khai phá vùng đất mới.

 -  Dòng cuối cùng của việc lập danh sách: không phải gia tộc nào cũng tập hợp được hết một cách đầy đủ tên tuổi các vị liệt tông liệt tổ, bởi từ nhiều lý do như: chiến tranh loạn lạc, lũ lụt, đói kém vv… khiến cho phải tha hương, chết không quê quán, không người hương khói. Muốn cho trọn đạo nghĩa, không bỏ sót các vị liệt tiền liệt tổ trong thờ phụng, khi lập danh sách, hay lập sớ khấn, luôn luôn nhớ phải ghi câu sau đây vào các sớ cúng: Cùng toàn thể các liệt vị Tổ phúc, Tổ kỳ, bất kỳ danh hiệu mà hậu duệ sơ sót chưa có cơ hội nhận biết dung nhan, chưa cập nhật đầy đủ húy danh, cúi xin bỏ quá lỗi lầm, theo thứ tự ngôi vị tọa bàn, mời tất cả cùng về đây sum vầy hưởng thụ.

Ghi chú:

 Con cả : ghi tênm đệm là mạnh công

 Con thứ: ghi tên đệm là trọng công

 Con út: ghi tên đệm là quý công

 Tuổi từ 60 - 70 ghi là : tiền hương trung kỳ lão

 Tuổi từ 70 trở lên ghi là : Tiền hương thượng kỳ lão

Ngày được chọn làm ngày tế tổ thường là:

 -   Ngày kỵ của vị thủy tổ;

 -   Nếu không xác định được ngày kỵ của thủy tổ rõ ràng, thì chọn ngày rằm tháng giêng thường được dùng để cầu siêu độ cho cho vong linh người âm và cầu an giải hạn cho người dương trần hàng năm;

-   Hoặc ngày xá tội vong nhân (rằm tháng bảy);

-  Hoặc ngày mùng 8, 18, 28 âm lịch hàng tháng được gọi là ngày mẫu

 Tế tổ gồm có ba nội dung cơ bản:

-  Một là: Tế Trời – Đất – Thần – Thánh , trước là để yết cáo các chư vị thần linh xin phép cho gia tiên được về hưởng lộc con cháu; sau là để cầu cho mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu, ...;

-   Hai là: Tế cầu siêu độ cho vong linh người đã khuất. Trong nội dung này có hai nội dung nhỏ là cầu siêu cho gia tiên có tên tuổi chính quy; và cầu siêu cho các vong hồn yểu mệnh, vong hồn thất lạc, không người thờ phụng của gia tộc;

-   Ba là: Tế cầu an giải hạn cho người dương thế.

 Trình tự cúng lễ:

-  Yết lễ (lễ yết cáo thần linh, hay yết cáo tổ tiên): Đêm hôm trước tộc trưởng phải dâng lễ cầu xin trời đất thần thánh cho phép gia tiên được về; đồng thời yết cáo Tổ tiên xin phép được tổ chức sự kiện vào ngày hôm sau.

-   Ngày hôm sau con cháu họ tộc tụ hội làm lễ cúng tổ tiên

-   Đến đêm thì dâng lễ trai đàn ngoài trời cầu siêu độ cho vong linh tiên tổ và cầu an giải hạn cho toàn thể mọi người trong gia tộc.

Ghi chú:   Phần lễ cầu siêu độ vong linh bây giờ con cháu các dòng họ thường ủy nhiệm cho thầy chùa theo kiểu tùy nghi di tản, gia đình nào lo gia đình đó, thành ra lễ ở nhà thờ họ thực chất mới chỉ có phần giỗ chứ đa phần là thiếu mất phần tế;

Tế lễ và Yết lễ là hai nội dung khác nhau, yết lễ thực chất chỉ là cây hương bát nước để báo cáo xin phép hành lễ chính thức ngày hôm sau; còn Tế lễ là lễ cầu siêu độ cho vong hồn người chết và cầu an cho người sống, lễ này phải làm vào ban đêm và làm ngoài trời;

Việc dâng sao giải hạn cũng có thể kết hợp tổ chức tại Từ đường chung cho tất cả mọi người trong họ tộc (chứ không nhất thiết phải lên chùa). Tuy nhiên việc dâng sao phải có sự chuẩn bị trước từ các gia đình (cụ thể xem ở mục cầu an).

-  Bày trí mâm cỗ:

Linh điện: chỉ có hương, đèn, hoa, quả, nước

Thượng điện – Trung điện – Hạ điện:

Trên hương án thì bày hương, đăng, hoa, quả, xôi, chè, trà, rượu, tiền vàng, trầu cau;

Phía trước điện thờ bày ba cái bàn, ý nghĩa tương ứng với ba cấp thượng – trung – hạ trên điện thờ. Do đó thượng bàn phải kê cao hơn trung bàn một chút, trung bàn phải kê cao hơn hạ bàn một chút. Trên bàn bày ba mâm cỗ mặn, trong mâm tổng cộng có 9 món tính cả cơm xôi. Trong đó 5 món bày trên đĩa, 4 món bày trong bát. Màu sắc món ăn phải hội tụ đủ ngũ sắc tượng trưng cho ngũ hành (vàng – trắng – đen – xanh – đỏ);

Vong điện: cũng có một mâm cỗ đủ mặn, ngọt, thêm gạo muối, tiền vàng, bánh kẹo, âm binh xanh đỏ đủ màu