Bắc Ninh tứ vật:

Vật giao Phù Lưu hữu
Vật thú Đình Bảng thê
Vật ẩm Đồng Kỵ thuỷ
Vật thực Cẩm Giang kê

(Chớ đánh bạn với người Phù Lưu
Chớ lấy con gái Đình Bảng làm vợ
Chớ uống nước làng Đồng Kỵ
Chớ ăn thịt gà Cẩm Giang)

- Có lần trò chuyện lan man về văn hóa làng, tôi được một cụ người Bắc Ninh kể Bắc Ninh có tứ vật, tóm tắt lại là bốn câu sau: “Vật giao Phù Lưu hữu/ Vật thú Đình Bảng thê/ Vật ẩm Đồng Kỵ thủy/ Vật thực Cẩm Giang kê”.

Có nghĩa là: Không kết bạn với người Phù Lưu/ Không lấy vợ người Đình Bảng/ Không uống nước làng Đồng Kỵ/ Không ăn thịt gà của người Cẩm Giang.

Minh họa: Đỗ Đức

Bốn nơi này là bốn làng cổ của đất Kinh Bắc. Và câu chuyện bốn không nói đến mặt khuất của cuộc sống, chưa thấy đề cập ở sách báo nào. Có lẽ người ta e ngại nếu thành văn tự sẽ gây phiền toái, cãi vã mất lòng, mà chỉ lưu truyền trong dân gian.

Vật giao Phù Lưu hữu (không kết bạn với người Phù Lưu), là vì người Phù Lưu bị cho rằng có cách sống đãi bôi. Khách đến chơi không được mời vào nhà, chủ nhà cứ đứng chắn trước cửa hết chuyện nọ chuyện kia rất thân tình.

Khách quay lưng ra về mới chèo kéo: Hôm nào bác lại chơi ạ. Hoặc khách đến nhà quá trưa không mời ở lại ăn cơm như thói quen của người nông thôn Bắc Bộ. Khách nhổm đứng dậy thì lại đãi bôi: Hay để em nấu cơm bác ăn.

Vật thú Đình Bảng thê (không lấy vợ người Đình Bảng) vì hai lẽ: Con gái Đình Bảng tháo vát, đi chợ buôn chuyến rất giỏi, nên thường làm chủ về kinh tế, có vị thế trong nhà, không dễ để chồng lên mặt. Điều đó rất kị với thói gia trưởng của dân Kinh Bắc.

Còn điều thứ hai mới quan trọng: Đi buôn chuyến thì phải ăn đường nằm chợ dễ chung chạ với giai.

Vật ẩm Đồng Kỵ thủy (không uống nước Đồng Kỵ) vì người Đồng Kỵ xưa có nghề nhặt phân tươi, gọi là Kẻ cời (cời, tiếng cổ có nghĩa là cái gắp, cái kẹp thường làm bằng tre). Họ đem về trữ làm phân bón, nên môi trường bị ô nhiễm dễ làm bẩn nước ăn (là người thiên hạ nghĩ thế). 

Vật thực Cẩm Giang kê (không ăn thịt gà ở Cẩm Giang). Theo giải thích thì người Cẩm Giang hay đãi khách bằng gà ăn trộm của hàng xóm, nên có khi vừa ăn lại phải vừa nghe chửi mất gà, vậy tránh đi là hơn.

Đó là những câu chuyện xưa, chỉ để lại trong tục ngôn. Bây giờ về những nơi ấy chẳng thấy dấu vết gì. Cuộc sống thay đổi, nếp sống văn hóa thân thiện.

Một bạn ở Sài Gòn nghe chuyện nói với tôi: “Người trong Nam chỉ biết Bắc Ninh là vùng đất có truyền thống văn hóa lâu đời, quê hương quan họ. Không ngờ trong văn hóa ứng xử lại có nét chi ly như vậy?

Những thói xấu đãi bôi, lờn mặt chồng, ăn uống mất vệ sinh, ăn cắp vặt thì vùng nào cũng có. Nhưng nâng tầm “văn hóa địa phương” thì đây là trường hợp đặc sắc”.

Tôi bảo anh: “Bắc Ninh quả là vùng đất giàu truyền thống văn hóa. Như nhà văn Kim Lân, người Kinh Bắc, sinh thời từng bảo: “Đất có lề quê có thói, đâu cũng có cái tốt cái xấu, chỉ có điều người Bắc Ninh dám nói ra còn nơi khác thì không.

Đó là nét văn hóa đặc biệt Kinh Bắc, sòng phẳng và lành mạnh, chẳng giấu cái xấu cái dở của đất mình, biết sai thì sửa được. Nên bây giờ còn có chuyện đó đâu”.

Có lẽ vì thế mà văn hóa Kinh Bắc không mai một, văn hóa vùng Kinh Bắc vẫn rạng rỡ tới ngày nay.