Tài dữ bất tài

莊子行於山中，見大木，枝葉盛茂，伐木者止其旁而不取也。問其故。曰：“無所可用。“莊子曰：“此木以不材得終其天年。“莊子出於山，舍於故人之家。故人喜，命豎子殺雁而 享之。豎子請曰：“其一能鳴，其一不能鳴，請奚殺？“主人曰：“殺不能鳴者。“
  明日，弟子問於莊子曰：“昨日山中之木，以不材得終其天年；今主人之雁，以不材死。先生將何處？“莊子笑曰：“周將取乎材與不材之間。材與不材之間，似之而非也，故未免乎累。

PHIÊN ÂM

Trang Tử hành ư sơn trung ，kiến đại mộc ，chi diệp thịnh mậu ，phạt mộc giả chỉ kì bàng nhi bất thủ dã 。Vấn kì cố 。viết ：” vô sở khả dụng 。” trang tử viết ：” thử mộc dĩ bất tài đắc chung kì thiên niên 。” Trang tử xuất ư san , xá ư cố nhân chi gia 。 Cố nhân hỉ ，mệnh thụ tử sát nhạn nhi hưởng chi 。 Thụ tử thỉnh viết ：” kì nhất năng minh ，kì nhất bất năng minh ，thỉnh hề sát ?” chủ nhân viết ：” sát bất năng minh giả 。”
Minh nhật ，đệ tử vấn ư Trang Tử viết ：” tạc nhật sơn trung chi mộc ，dĩ bất tài đắc chung kì thiên niên ；kim chủ nhân chi nhạn ，dĩ bất tài tử 。Tiên sinh tương hà xử ?”  Trang Tử tiếu viết ：” Chu tương thủ hồ tài dữ bất tài chi gian 。Tài dữ bất tài chi gian ，tự chi nhi phi dã ，cố vị miễn hồ lụy 。

Tác giả – Tác phẩm

Bài nầy trích ở đoạn đầu thiên “sơn mộc” (thuộc ngoại thiên) sách Trang tử, là một ngụ ngôn về thuật xử thế: muốn khỏi lụy thân, phải vượt lên trên cả tài và bất tài, hữu dụng và vô dụng, đồng hóa với Đạo mà tiêu dao trong khoảng bất chập mọi sự khen chê.

TỪ NGỮ

Tài 材: tài năng (dùng như 才)
Phạt: chặt, đốn
Chỉ: dừng lại
Xá: nghỉ lại, ngủ lại
Thụ tử: đứa nhỏ, đứa trẻ, thằng bé
Nhạn: con nhạn (có sách giải là con ngỗng)
Hưởng: thết đãi
Chu 周: Trang Chu (Trang Tử tự xưng)

NGỮ PHÁP

Dĩ: nhờ (dĩ bất tài đắc chung kỳ thiên niên)
Kỳ: đặt trước số từ trong một đoạn liệt kê (kỳ nhất năng minh, kỳ nhất bất năng minh)
Hề: gì, nào, cái gì, cái nào, người nào … (đại từ nghi vấn) (Thỉnh hề sát?)

DỊCH NGHĨA

Tài và bất tài

Trang tử đi trong núi, thấy có cây lớn cành lá sum sê. Người đốn cây dừng lại bên cạnh mà không đốn. Hỏi lý do, thì người ấy đáp: “Vì không dùng được gì cả”. Trang Tử nói: “Cây nầy nhờ bất tài mà được sống trọn tuổi trời”.
Trang Từ sau ra khỏi núi, ghé nghỉ lại nhà một người quen. Người quen mừng rỡ, gọi trẻ giết ngỗng làm thịt đãi khách. Đứa trẻ thưa: “Một con biết kêu, một con không biết kêu, xin hỏi giết con nào?”. Chủ nhân đáp: “Giết con không biết kêu”.
Hôm sau, các học trò hỏi Trang Tử: “Hôm qua, cây trong núi nhờ bất tài mà được sống trọn tuổi trời, nay con ngỗng của chủ nhà vì bất tài mà chết. Tiên sinh định ở vào chỗ nào?”. Trang Tử cười đáp: “Chu nầy sẽ ở vào khoảng giữa tài và bất tài. Giữa tài và bất tài, có vẻ giống nhau đấy nhưng lại không phải, cho nên chưa tránh khỏi lụy”.

Trần Văn Chánh dịch