Nghi án Nỗi lòng người đi

 - Nỗi lòng người đi - sáng tác đầu tay nổi tiếng của nhạc sĩ hải ngoại Anh Bằng không có gì thay đổi sẽ lên sóng VTV1 trong chương trình Giai điệu Tự hào cuối tháng 10. Ngoài việc đây là một bài hát hay quanh đề tài Hà Nội, còn vì vấn đề bản quyền.

Hà Trần trình diễn tại trường quay Giai điệu Tự hào tối 30/8. Ảnh: Gia Tiến

Mới đây, ông Khúc Ngọc Chân - nguyên nhạc công cello Dàn nhạc Giao hưởng Việt Nam - đứng ra nhận mình là tác giả bài hát. Theo ông Chân, bài hát tên thật là Tôi xa Hà Nội với một vài lời ca khác với Nỗi lòng người đi vẫn được nghe hơn nửa thế kỷ nay.

Khúc Ngọc Chân khẳng định, mãi tới năm kia ông mới biết đến sự tồn tại của Nỗi lòng người đi. Bởi ông không thích và rất ít nghe nhạc hải ngoại. Thời gian về hưu, ông say sưa sáng tác thơ Đường thuần Việt (không dùng từ Hán Việt), trở thành Trưởng Chi hội thơ, ca nhạc Hương Chiều (Hội thơ Đường luật Việt Nam). 

Ông kể: “Trong hội thơ mình, có một cậu năm nay 75 tuổi bảo rằng:“Vừa rồi em nghe thấy hình như anh có một bài hát nào đó dư luận cho là bài của anh mà anh không nói”. Mình bảo bài nào. “Nỗi lòng người đi”. Mình bảo, không phải của anh, bài này bên kia nghe đâu là của Anh Bằng, mà lời thơ chính là của Nguyễn Bính”. “Không, em còn được tin bây giờ có một anh còn đang định tìm tác giả thật của bài này”, bạn thơ của ông Chân nói. Sau đó, ông Chân được ông Vũ Tiến Tôn - nhạc công trompet cùng Dàn nhạc Giao hưởng, dẫn đến gặp nhà nghiên cứu âm nhạc Nguyễn Thụy Kha.

Qua lời kể của ông Chân thì thậm chí Nguyễn Thụy Kha cũng biết đến “nghi án” Nỗi lòng người đi. Ông Chân thuật lại lời ông Kha trong cuộc gặp lần đầu tiên của hai người: “Anh có cái bài Nỗi lòng người đi bên kia người ta nói là bài của anh?!” Nhưng Nguyễn Thụy Kha lại khẳng định không hề biết đến nghi án này cho tới khi Khúc Ngọc Chân kể ra. Tuy nhiên, ông Kha vẫn cảm thông với cách trình bày hơi khó hiểu của ông Chân: “Người ta không phải người ăn nói với công chúng. Nhưng mình biết được cái lõi của vấn đề. Tôi bằng trực giác biết chắc chắn bài này của ông ấy rồi!”.

Chuyện tình sớm lìa xa

Đầu những năm 1950, thanh niên Hà Nội có mốt học guitar Hawaii. Ông Chân quen người trong mộng của mình tên Nguyễn Thu Hằng trong một lớp học nhạc cụ này. Lời bài hát “Hà Nội ơi, ngày ấy tôi mang cây đàn quen sống ca vui bên nàng” miêu tả thời gian đó. Độ một năm sau khi nàng nhận lời yêu chàng, họ đã phải chia lìa, nàng theo gia đình vào Nam. Vì hoàn cảnh gia đình, Chân không thể đi Nam lúc đó, nhưng dự định hai năm sau tổng tuyển cử sẽ vào đón người yêu. Nhà gần nhau, gia đình hai bên có quen biết, nên đôi trẻ có hẳn hai tuần để chia tay tại một khách sạn ở khu Cầu Đất, Hải Phòng. Tôi xa Hà Nội được khẳng định ra đời trong khoảng thời gian đó. Ở Sài Gòn, để mưu sinh, nghe nói Thu Hằng hát phòng trà và đó có thể là khởi đầu lưu lạc của bài hát.

“Phổ thơ cũng được nhưng đấy là cái sai lầm nhất của Anh Bằng. Toàn bộ gia tài Nguyễn Bính không có bài thơ nào như lời bài “Nỗi lòng người đi”. Mà lúc đấy Nguyễn Bính tập kết ra Bắc ra Hà Nội rồi, không dính dáng đến miền Nam nữa mà viết cái đó. Đấy là kẽ hở của câu chuyện”. 

Nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Kha

Mở đầu bài hát: “Tôi xa Hà Nội năm lên 18…”- theo ông Chân chỉ là xuống Hải Phòng nửa tháng. “Ngậm đắng nuốt cay nhiều rồi” chỉ thời gian ông chui lủi trốn Pháp bắt lính. Nỗi lòng người đi có câu “Ai đứng trông ai ven hồ khua nước trong như ngày xưa”. Chân và người yêu thường ngồi ở gốc si trong đền Ngọc Sơn khỏa chân xuống hồ Gươm, và ông viết thành lời ca: “…Khua nước chơi như ngày xưa”. Ông phản đối chữ của Anh Bằng vì nước hồ Gươm hay còn gọi Lục Thủy không có khái niệm “trong”.

Câu “Sài Gòn ơi mộng với tay cao hơn trời” ông Chân viết để miêu tả dáng dấp của tượng nữ thần Tự Do, đồng thời cũng thể hiện mộng ước xa vời gặp lại người yêu của ông. Tiếp theo “Tôi hái hoa tiên cho đời để ước mơ nên đẹp đôi” là lời bài hát của Anh Bằng. Còn lời của ông Chân: “Ai nhắn thay tôi đôi lời, chỉ ước mơ mong đẹp đôi”. Theo lý giải của một trang web hải ngoại thì hình ảnh “tôi hái hoa tiên” dựa theo truyền thuyết về một bông hoa thần ở trên trời, nếu người nào hái được để tặng cho người mình yêu, sẽ được hạnh phúc mãi mãi.

Ông Chân cũng không đồng tình với chữ “tan” trong câu “Bao nhiêu mộng đẹp yêu đương thành khói tan theo mây chiều”. Theo ông phải là “bay”, vì hai người vẫn hẹn ước gặp lại nhau, chứ không phải đoạn tuyệt. Tương tự theo ông Chân: “Nàng khóc tơ duyên lìa xa”, chứ không phải “lìa tan”. Bài của Anh Bằng nhịp slow 4/4, bản của Khúc Ngọc Chân lả lướt hơn theo nhịp 3/8. Ông Chân khẳng định mình viết nhịp đó theo luật của lời thơ.

Mặc dù giấu không cho ai biết mình viết tình ca, nhưng những năm sau đó, ông Chân vẫn âm thầm sáng tác để nhớ người yêu. Bài cuối cùng Đêm thu Hà Nội ông viết năm 1961 coi như dứt tình. Vì năm 1960, ông phải lấy vợ do sức ép gia đình. Cho đến khi chia tay bà vợ thứ nhất, ông Chân vẫn kiên quyết không đăng ký hết hôn. Ông chỉ chịu đăng ký với bà thứ hai khi ông đã 74 tuổi.   

Trước khi đất nước thống nhất, ông Chân đã về hưu non vì đau dạ dày. Năm 1976, nhân vào Nam lưu diễn, ông đi tìm người yêu nhưng không thấy tung tích. Năm sau nữa, nhờ hỏi thăm người nhà của Hằng ở Hà Nội, ông được biết cô ở Cần Thơ. Tại đây, ông Chân gặp được em họ của Hằng và được dẫn đến nghĩa trang nơi Hằng an nghỉ. Cô ra đi năm 1969, vẫn chưa chồng ở tuổi 31. Năm 1979, ông Chân vào Cần Thơ lần nữa nhưng mộ người yêu đã thất lạc, cô em họ cũng không rõ về đâu.

Của ai không thành vấn đề…

Ông Chân đã không công bố Tôi xa Hà Nội cũng như các bản tình ca khác của mình vì thời đó ở Hà Nội, những bài hát kiểu này được coi là không phù hợp. “Năm 1957, tôi vào trường nhạc học, được chỉnh huấn là không được sáng tác và hát những bài về tình yêu”, ông kể. Trước đó, khi còn sinh hoạt thanh niên ở khu phố, đi dạy bình dân học vụ, Chân đã được quán triệt tinh thần chỉ hát những bài cách mạng, vui tươi. 

Ông Khúc Ngọc Chân (trái) và nhà nghiên cứu Nguyễn Thụy Kha. Ảnh: N.M.Hà

Khi nhận Nỗi lòng người đi hay Tôi xa Hà Nội là của mình, ông Chân khẳng định không có ý tranh chấp tác quyền: “Tên ai không thành vấn đề. Chính giai điệu của mình mà được hát chỗ này chỗ kia là mình thích rồi. Chứ mình còn nhiều bài hay hơn…” Hơn một lần ông Chân khẳng định ông còn nhiều bài hay hơn bài hát nổi tiếng kia, đáng tiếc là chưa bài nào của ông được vang lên. “Tôi không nghĩ chuyện đó”, ông Chân nói. “Cách đây 20 năm từ khi nhảy sang thơ, tôi nghiên cứu toàn về thơ. Phổ nhạc vào thơ Đường rất khó. Và tôi đưa thơ Đường vào quan họ…”. 

Theo chỉ dẫn của Nguyễn Thụy Kha, ông Chân đã đem tất cả các sáng tác chưa ai hát của mình đi đăng ký bản quyền. Được biết, Trung tâm Bảo vệ quyền tác giả âm nhạc Việt Nam (VCPMC)- đơn vị vẫn trả tác quyền bài Nỗi lòng người đi cho Anh Bằng - trong khoảng một năm nay đã nhiều lần liên lạc với Anh Bằng để làm rõ vấn đề bản quyền của bài hát. Ngày 7/9, Anh Bằng hồi âm với nội dung ngắn gọn: “Theo lời yêu cầu của VCPMC, tôi xin kính gởi Trung tâm một bản scan xuất bản phẩm Nỗi lòng người đi do nhà xuất bản Mỹ Hạnh phát hành năm 1967, để VCPMC làm tư liệu nhanh chóng kết thúc việc xác nhận tác giả của nhạc phẩm Nỗi lòng người đi”. 

Sự vô danh của Khúc Ngọc Chân là một điều bất lợi khi đặt cạnh Anh Bằng- tác giả của hàng trăm bài hát trong đó có Khúc thụy du, Nếu vắng anh, Anh còn nợ em, Tình là sợi tơ… Một điểm yếu nữa trong câu chuyện của Khúc Ngọc Chân mà những người đứng về phía Anh Bằng xoáy vào là có nhiều hình ảnh tư liệu cho thấy tàu há mồm đưa người vào Nam cập sát cảng Hải Phòng. Trong khi ông Chân kể, ông vẫn còn hát Tôi xa Hà Nội cùng người yêu trên thuyền từ bến Bính ra “phao số không” để tiễn nàng lên tàu há mồm. Nhạc sĩ Nguyễn Thụy Kha, người gốc Hải Phòng, cho hay Thu Hằng vào Nam là đợt đầu tiên, tháng 11/1954. Lúc đó tàu há mồm chưa cập vào cảng Hải Phòng.

Nguyễn Thụy Kha cũng đặt dấu hỏi tại sao mãi tới năm 1967, Anh Bằng mới đăng ký bản quyền bài hát đầu tay. “Phải chăng ông đưa ra vào thời Ngô Đình Diệm sẽ không ăn vì khá nhiều người di cư vào Nam cũng biết bài này, ông sẽ bị phản bác ngay?!” Nhà nghiên cứu cũng cho hay sắp tới sẽ công bố những lá thư của những người bạn cùng thời với Khúc Ngọc Chân kể về Tôi xa Hà Nội để tiếp tục làm rõ vấn đề.